Efekt placebo w badaniach klinicznych

W opublikowanym niedawno badaniu, osoby, które sądziły, że otrzymują antydepresant, a otrzymywały placebo, „zdrowiały bardziej”, niż osoby, które prawidłowo zgadły, że otrzymują antydepresant. Czyli przyjmowanie placebo w przekonaniu, że przyjmuje się lek, było skuteczniejsze niż faktyczne przyjmowanie leków.

W badaniach klinicznych mierzących „skuteczność” antydepresantów zazwyczaj porównuje się średnie wyniki z dwóch grup – grupy przyjmującej lek i grupy przyjmującej placebo. Teoretycznie, takie badania są „podwójnie zaślepione”, tzn. ani pacjenci, ani osoby oceniające ich „natężenie depresji” na skalach objawowych nie wiedzą, kto konkretnie dostaje placebo, a kto tzw. antydepresant. Jedni i drudzy mogą się jednak tego domyślać i może to wpływać na wyniki badań – na korzyść leków, wzmacniając efekt placebo i oczekiwań po stronie pacjentów i oceniających.

Badacze uzyskali dostęp do surowych danych słynnego badania TADS (Treatment for Adolescents with Depression Study) dotyczącego leczenia depresji u młodzieży. Badanie to często przywoływane jest jako uzasadnienie stosowania antydepresantów u nastolatków. Co prawda, w oryginalnym badaniu w grupie fluoksetyny pojawiło się istotnie więcej „zdarzeń s_mob_jczych” niż w innych grupach (14.7% w grupie leku, 8.4% w grupie terapii łączonej i 6.3% w grupie terapii poznawczo-behawioralnej), to początkowo grupy z fluoksetyną notowały szybszą poprawę objawową, jeśli chodzi o samą „depresję”. Po 30 tygodniach nie było już jednak istotnych różnic między tymi trzema grupami.

Badacze uzyskali jednak do dostęp do porównań między grupą fluoksetyny a grupą placebo. Przede wszystkim, w ramach badania pytano także pacjentów i farmakoterapeutów czy sądzą że ktoś dostaje placebo czy lek. Zarówno pacjenci jak i farmakoterapeuci trafiali znacznie częściej niż wynikałoby to z czystego przypadku (w ponad 60% prawidłowo identyfikowali czy są w grupie placebo, czy w grupie leku).

Jednak, co najistotniejsze, osoby, które sądziły, że otrzymują lek notowały większą poprawę, niezależnie od tego czy faktycznie otrzymywały lek, czy placebo. Największą poprawę odnotowano zaś u osób, które otrzymywały placebo, ale przekonane były, że otrzymują lek! Dodatkowo, osoby, które naprawdę otrzymywały leki, nawet jeśli prawidłowo zgadły, że otrzymują lek, notowały mniejszą poprawę niż osoby otrzymujące placebo przekonane, że otrzymują lek.

Najwyraźniej, najsilniejszym czynnikiem leczącym było tutaj samo przekonanie, że otrzymuje się lek, a w dodatku faktyczne otrzymywanie leku ten efekt osłabiało i prowadziło do gorszych wyników leczenia. Ponadto, osoby, o których farmakoterapeuci sądzili, że otrzymują lek, niezależnie od tego, co faktycznie otrzymywały, oceniane były lepiej.

Jak piszą autorzy:

„Nasze wyniki są również spójne z innymi badaniami dotyczącymi leków przeciwdepresyjnych, które pokazują, że przekonania uczestników na temat leczenia, jakie otrzymują, są silnie powiązane z wynikami, niezależnie od efektu leków. Niektóre badania wykazały również, że domysły lekarzy [co do tego kto otrzymuje lek a kto placebo] pozwalają przewidzieć wyniki, co jest zgodne z naszymi danymi uzyskanymi od farmakoterapeutów. Wpływ domysłów na wynik prawdopodobnie będzie odzwierciedlał ukryte i wyrażane wprost komunikaty na temat korzyści płynących ze stosowania leków, prezentowane w reklamach i kulturze popularnej”.

„Pokazuje to, że odślepienie może wpłynąć na wyniki randomizowanego badania niezależnie od możliwych efektów terapeutycznych. Trafniejsze zgadywanie, jakie może mieć miejsce w przypadku leku o silniejszych skutkach ubocznych, może w sposób fałszywy jeszcze bardziej zawyżać efekty leczenia”.

„Nasza analiza sugeruje, że efekty wykazane w kontrolowanych placebo badaniach leków przeciwdepresyjnych mogą odzwierciedlać wzmocnione efekty placebo, które są wynikiem zróżnicowanego rozkładu efektów oczekiwań spowodowanego odślepieniem. Ponieważ efekty oczekiwań są znaczne, nawet niewielki stopień odślepienia może spowodować wyraźną różnicę między aktywnym lekiem a placebo”.

„Wiele wytycznych opiera się na ustaleniach TADS (np. National Institute for Health and Care Excellence (NICE)) przy formułowaniu zaleceń dotyczących leczenia depresji u młodych ludzi. Badania nad lekami przeciwdepresyjnymi krytykowano za zaniżanie danych na temat szkód i inne problemy metodologiczne. Jeśli, jak sugeruje nasze badanie, badania leków przeciwdepresyjnych dają zawyżone szacunki skuteczności ze względu na efekt odślepienia, autorzy wytycznych mogą chcieć dokonać rewizji zaleceń dotyczących stosowania leków przeciwdepresyjnych u dzieci i dorosłych.”

Badanie ukazało się w Australian and New Zealand Journal of Psychiatry (IF > 4).

J. Jureidini, J. Moncrieff, J. Klau, N. Aboustate, M. Raven, Treatment Guesses in the Treatment for Adolescents with Depression Study: Accuracy, Unblinding, And Influence on Outcomes. Australian & New Zealand Journal of Psychiatry, 21 grudnia 2023.