Korupcja instytucjonalna w realizacji polityki zdrowia psychicznego
W czasopiśmie „Health and Human Rights” (“Zdrowie i Prawa Człowieka”) ukazał się właśnie artykuł Dainiusa Purasa, litewskiego naukowca specjalizującego się w zdrowiu psychicznym oraz Julie Hannah, brytyjskiej prawniczki, w którym przedstawiają krytyczną refleksję nad tym, dlaczego polityki zdrowia psychicznego tak często zawodzą na etapie wdrażania. Według ich analizy nie wynikają z niedociągnięć technicznych czy braków w zasobach, ale są raczej przejawami korupcji instytucjonalnej, czyli systemowych, zgodnych z prawem i znormalizowanych wpływów, które odciągają instytucje od ich fundamentalnego celu, jakim jest ochrona godności i dobrostanu człowieka.
Autorzy definiują korupcję instytucjonalną szeroko, podkreślając, że nie wymaga ona bezprawności ani indywidualnego wykroczenia. Pojawia się raczej wtedy, gdy systemy zdrowia psychicznego stają się strukturalnie zależne od konkretnych interesów zawodowych, źródeł finansowania i ram epistemicznych – w szczególności dominacji psychiatrii biomedycznej i interwencji farmakologicznych. Te zależności kształtują priorytety, programy badawcze i modele usług w sposób, który marginalizuje podejścia psychospołeczne, prewencyjne i społecznościowe, nawet gdy zobowiązania dotyczące praw człowieka są formalnie uznawane w dokumentach politycznych.
Europa Wschodnia jako punkt odniesienia
Europa Środkowo-Wschodnia stanowi główne studium przypadku i punkt odniesienia analitycznego. Autorzy opisują jak systemy opieki psychiatrycznej z czasów sowieckich były głęboko uwikłane w autorytarne rządy, charakteryzujące się instytucjonalizacją, brakiem przejrzystości i praktykami umożliwiającymi polityczne nadużycia psychiatrii. Chociaż kontekst polityczny zmienił się dramatycznie na początku lat 90., autorzy twierdzą, że wiele strukturalnych cech tych systemów przetrwało, kształtując reformy potransformacyjne w subtelny, ale znaczący sposób.
Wstrząsy społeczne i gospodarcze po upadku Związku Radzieckiego doprowadziły do powszechnego stresu psychospołecznego i gwałtownego wzrostu śmiertelności w całym regionie. W odpowiedzi na to międzynarodowi doradcy i darczyńcy często promowali rozwiązania oparte na zachodniej psychiatrii biomedycznej, w szczególności rozszerzoną diagnostykę depresji i masowe stosowanie nowszych leków psychotropowych. Dainius Pūras i Julie Hannah twierdzą, że takie podejście jest przykładem korupcji instytucjonalnej: przekształca zbiorowe, strukturalne cierpienie w indywidualną patologię, wzmacnia hierarchie zawodowe i odciąga zasoby od ochrony socjalnej, wsparcia społeczności i usług opartych na prawach.
Opierając się na konkretnych przykładach, w tym reformach na Litwie, autorzy pokazują, jak pozorny postęp – taki jak tworzenie przychodni ambulatoryjnych czy formalna polityka deinstytucjonalizacji – może współistnieć z uporczywą nadmierną medykalizacją, ciągłym poleganiem na przymusie i oporem wobec niezależnego monitoringu. W takich kontekstach reformy pozostają w dużej mierze kosmetyczne, pozostawiając nienaruszoną leżącą u ich podstaw logikę instytucjonalną.
Globalne wzorce zniekształceń
Choć artykuł opiera się na doświadczeniach Europy Wschodniej, jego argumentacja wykracza daleko poza ten region. Dainius Pūras i Julie Hannah umieszczają te zmiany w szerszej, globalnej trajektorii naznaczonej optymizmem wobec psychiatrii biologicznej pod koniec XX i na początku XXI wieku. Obietnice przełomów w neuronauce i psychofarmakologii pomogły uzasadnić koncentrację finansowania i autorytetu w wąskim paradygmacie biomedycznym. Kiedy te przełomy nie przyniosły transformacyjnej poprawy zdrowia psychicznego populacji, wynikające z nich rozczarowania nie doprowadziły do systemowej reorientacji, lecz raczej do głębszego utrwalenia istniejących modeli.
Autorzy identyfikują również „deprawację wiedzy”, w której wybiórcze dowody, słabe regulacje dotyczące konfliktów interesów i nierównowaga w finansowaniu badań kształtują to, co uznaje się za uzasadnioną wiedzę specjalistyczną. Ta zniekształcona baza wiedzy ma bezpośredni wpływ na projektowanie i wdrażanie polityki, wzmacniając cykle zależności instytucjonalnych i ograniczając przestrzeń dla alternatywnych, afirmujących prawa rozwiązań.
Prawa człowieka a transformacja systemu
Głównym wkładem artykułu jest integracja prawa dotyczącego praw człowieka z analizą polityki zdrowia psychicznego. Dainius Pūras i Julie Hannah łączą korupcję instytucjonalną z uporczywymi naruszeniami zdolności prawnej, autonomii i wolności od przymusu, szczególnie w świetle zobowiązań międzynarodowych wynikających z ram praw osób z niepełnosprawnościami. Argumentują, że likwidacja tzw. „luki w dostępie do leczenia” jest niewystarczająca – i potencjalnie szkodliwa – jeśli jedynie poszerza dostęp do usług przymusowych lub nadmiernie zmedykalizowanych.
Zamiast tego autorzy wzywają do transformacji systemu. Obejmuje to przywrócenie równowagi sił w systemach opieki psychiatrycznej, inwestowanie w usługi świadczone w społecznościach lokalnych i przez rówieśników, wzmocnienie mechanizmów odpowiedzialności oraz oparcie decyzji politycznych na obiektywnych dowodach, odzwierciedlających doświadczenia życiowe. Konfrontacja z korupcją instytucjonalną, jak konkludują, nie jest abstrakcyjnym zadaniem etycznym, lecz praktyczną koniecznością realizacji prawa do zdrowia psychicznego.
Wnioski
Artykuł Dainiusa Pūrasa i Julie Hannah przedstawia przekonującą reinterpretację uporczywych zaniedbań we wdrażaniu polityki zdrowia psychicznego. Wskazując korupcję instytucjonalną jako główną przeszkodę, autorzy przesuwają debatę poza kwestie efektywności czy zasięgu, w kierunku głębszej analizy wartości, władzy i celu. Ich analiza podkreśla, że sensowna reforma wymaga czegoś więcej niż tylko nowych polityk czy zwiększonego finansowania; wymaga trwałego zaangażowania w prawa człowieka, zmian strukturalnych i reorientacji systemów zdrowia psychicznego na osoby, którym mają służyć.
Dr Dainius Pūras, profesor zdrowia psychicznego publicznego oraz psychiatrii dzieci i młodzieży na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Wileńskiego na Litwie.
Julie Hannah jest wykładowca prawa w Szkole Prawa i Centrum Praw Człowieka Uniwersytetu w Essex w Wielkiej Brytanii.
